Catharina II was tsarina van Rusland van 1762 tot en met 1796. Ze was een Duitse prinses die op vijftienjarige leeftijd werd uitgehuwelijkt aan tsarevitsj Peter III. Ze kwam aan de macht na een staatsgreep op haar man in 1762.
Catharina II is de geschiedenisboeken ingegaan als Catharina de Grote. Na Peter I (Peter de Grote), de tsaar die de Russische verlichting in gang heeft gezet, zette Catharina de Russische verlichting voort en wordt daarom gezien als een groot verlicht despoot. In deze tekst ga ik kijken in hoeverre Franse filosofen, die in de door mij gelezen boeken de philosophes worden genoemd, toonaangevend waren in het verlichtingsdenken van Catharina de Grote.
Al vanaf haar jonge jaren kwam Catharina in aanraking met Franse verlichtingsdenkers en -schrijvers. Ze was een groot bewonderaar van onder andere Voltaire, Diderot en Montesquieu. Volgens haar eigen zeggen was Voltaire, het pseudoniem van Francois-Marie Arouet, degene die haar ogen opende voor de verlichting.
Toen Catharina II in 1762 op de troon kwam onder toch ietwat schimmige omstandigheden, waren de philosophes afhoudend. Toen echter duidelijk werd dat Catharina stevig in het zadel zat, rees de hoop bij de philosophes dat zij de verlichte monarch waar ze al zo lang over schreven.
Al snel zocht Catherina contact met verschillende philosophes, haar held Voltaire voorop. In 1763 schreef ze voor het eerst naar hem. Ze hadden gelijksoortige politieke ideeën en zo ontstond hun veel gepubliceerde correspondentie. Voor Catharina was Voltaire haar link naar de Europese intelligentsia. Voltaire, op zijn beurt, was zeer gevleid om een vrouw als Catharina als zijn leerling te hebben.
In 1762 had Catharina al contact met een van de schrijvers van de beroemde Franse Encyclopedie: Denis Diderot. Ze was zeer onder de indruk van de Encyclopedie, een van de toonaangevende verlichtingswerken die ervanuit gaat dat de mens een rationeel humaan wezen is.
In 1765 deed Catharina iets voor Diderot dat haar bij de hele Europese intelligentsia in aanzien liet stijgen: Diderot had geld nodig voor de bruidsschat van zijn dochter en zette hij zijn bibliotheek te koop. Catharina kocht zijn hele bibliotheek voor 16 000 pond, onder de voorwaarde dat de boeken bij Diderot zouden blijven. Zo werd Diderot Catharina’s bibliothecaris. Door deze daad zette Catharina Rusland op de kaart. Dit was tevens het begin van een stroom van intelligentsia naar Sint Petersburg.
Een van de bekendste maatregelen die Catharina nam in haar poging om Rusland te hervormen tot een verlicht land was de installatie van een wetgevende commissie in 1765. Deze commissie werd belast met de taak een wetgeving te creëren die in overeenstemming was met de principes van de verlichting. Om de leden van deze commissie een kader te geven waarop ze de wetten moesten baseren, schreef Catharina de Nakaz, ook wel de Instructie genoemd. In dit werk, waar Catharina van 1765 tot 1767 aan werkte, staat beschreven op welke verlichte principes Rusland gefundeerd moest worden. Het is dus geen uitgewerkt wetssysteem, zoals wel eens wordt beweerd, maar een beschrijving van wat Rusland was en een richtlijn voor hoe het zou moeten zijn.
De Nakaz bestaat uit 526 artikelen. 294 van die artikelen zijn gebaseerd op het beroemde werk L’Esprit des Lois van Montesquieu. In een groot deel van deze artikelen heeft Catharina de ideeën van Montesquieu zo verdraaid en geïnterpreteerd dat zij precies aansluiten bij het beeld dat zij van Rusland had.
Helaas kwam de wetgevende commissie nooit tot aan het maken van nieuwe wetten. Na meer dan 200 vruchteloze zittingen werd de commissie ontbonden.
De Nakaz zorgde wel voor internationale bewondering voor Catharina de Grote. Er verschenen direct vele vertalingen en Catharina werd het toonbeeld van een verlicht despoot.
Laten we nu teruggaan naar mijn stelling: waren de philosophes toonaangevend voor het verlichtingsdenken van Catharina de Grote? Het antwoord daarop lijkt positief te zijn, maar er moeten wel een paar kanttekeningen gemaakt worden. Na de Franse Revolutie van 1789 vielen de philosophes bij Catharina de Grote in ongenade. Catharina, en velen met haar, zagen in Franse schrijvers als Voltaire, Helvetius, Holbach en Diderot een van de aanleidingen van de Franse Revolutie. Zij hadden immers jarenlang de autoriteiten ondermijnd. Catherina keerde haar Franse vrienden de rug toe en trok de teugels van haar tot dan toe verlichte bewind strak aan.
In Catharina’s jonge jaren zijn de philosophes zeker toonaangevend geweest. Catharina genoot een Franse opvoeding en daardoor kwam ze automatisch in aanraking met Franse verlichtingsschrijvers. Zij waren haar inspiratie voor de verlichte ideeën die Catharina op Rusland wilde toepassen. Toch moet gezegd worden dat Catharina niet klakkeloos de ideeën van de philosophes overnam. Catharina interpreteerde ze op een dusdanige wijze dat ze in haar denkbeelden en visie voor Rusland pasten.
Gebruikte Bronnen:
Dixon, S., Catherine the Great, Londen: Pearson Education 2001.
Madariaga, I., Catherine the Great, a Short History, New Haven: Yale University Press 1990.
Mass, R., Catherine the Great, Portrait of a Woman, New York: Random House 2011.
Raeff, M., ‘The Enlightenment in Russia and Russian Thought in the Enlightenment’ in: J. Garrard, The Eighteenth Century in Russia, uitgever onbekend, 1975, p. 25-47.
Riasanovsky, N. & M. Steinberg, A history of Russia, Oxford University Press 2010.
Slavische Studies 