In het Rusland van Poetin wordt felle geschiedpolitiek gevoerd, vrij vertaald: gebeurtenissen uit het verleden worden ingezet voor het behalen van hedendaagse doelen. (1). Zo word Stalin in de officiële leerstof neergezet als een effectieve manager, iemand die noodzakelijk kwaad deed, en toeliet, om bij te blijven in het proces van industrialisering. Dit proces is van belang geweest, want zonder deze industrialisatie zou er nooit een Russische overwinning kunnen zijn behaald in de tweede wereldoorlog.(2) Een overwinning die nog altijd veel terug komt in de hedendaagse politieke retoriek.(3) Kortom, Stalin wordt neergezet als een goed mens en bestuurder, die omwille van het grotere goed harde maatregelen en beslissingen moest nemen.(4) Dat deze maatregelen en beslissingen het leven van miljoenen Russen heeft gekost wordt op de koop toegenomen. Wat is de grondslag van dit voorbeeld van selectief geheugen in Rusland? at moet er gebeuren om een realistischer beeld van de Sovjetgeschiedenis binnen Rusland mogelijk te maken?
Toen het Sovjettijdperk in 1991 ten einde kwam leek het alsof de repressie ten tijde van de Sovjet-Unie onthuld en erkent zou worden. Zeker na de anti-Stalindiscussies die in de jaren 1988-1990 werden gevoerd leek de potentie aanwezig de afschuwelijkheden in de Sovjetgeschiedenis te erkennen en bespreekbaar te maken. De stijgende lijn voor erkenning van de repressie die in deze jaren duidelijk kenbaar is, stagneerde echter al snel. Het einde van de Sovjet-Unie markeert tevens het hoogtepunt in de erkenning van de zwarte bladzijdes uit het Sovjetverleden. Na 1990 stopte de vraag naar historische accuratesse vrijwel geheel. (5)
Maar waarom liep de erkenning van de duistere kanten van het Sovjetverleden spaak? De officiële (vanuit de staat) en de populaire (vanuit het volk) tegenstand tegen het oprakelen van het verleden komt voort uit het gevoel van collectiviteit. In dit begrip van collectiviteit is er geen plaats voor individuele aansprakelijkheid of schuld. Hierbij komen de moeilijkheden van de eigen (Russische) schuld, zowel daders als slachtoffers waren namelijk grotendeels Russisch, en de moeite die men kan hebben met de herinnering aan traumatische gebeurtenissen. Tel hier bij op dat de nationale eer hooggehouden moet worden, tegen een achtergrond waar de bevolking vreest voor terroristische aanslagen. Voorts is het lastig, zo niet onmogelijk, om een pijnlijk verleden een plaats te geven in een maatschappij die, in haar eigen perceptie, kwetsbaar is op het gebied van veiligheid, stabiliteit en prestige.(6)
Echte, volledige en historisch accurate erkenning van het Sovjetverleden, en dan met name de zwarte bladzijdes hieruit, laat nog op zich wachten. Volgens experts staat de mate van democratisering zelfs in een directe verhouding tot de geschiedpolitiek: hoe meer erkenning voor de afschuwelijkheden uit het (Sovjet, of Stalinistisch) verleden, hoe meer democratisering.(7) Om tot een beter historisch zelfbeeld te komen zal Rusland dus verder moeten democratiseren, en de maatschappij minder kwetsbaar moeten maken op het gebied van veiligheid, stabiliteit en prestige.
Noten
(1) T. Dzyadko, ‘Putin Is Using WWII for Propaganda Because It’s the Best Memory That Russia Has’, in: New Republic (22-04-2014) p 1-4.
(2) A. Brouwers, ‘Jozef Stalin was een ‘effectieve manager’’, Volkskrant 11 maart (2009), http://www.volkskrant.nl/buitenland/jozef-stalin-was-een-effectieve-manager~a319903/ (website geraadpleegd op 17-10-2015)
(3) T. Dzyadko, ‘Putin is Using…’, p 3.
(4) A. Brouwers, ‘Jozef Stalin was…’.
(5) Nanci Adler, ‘The Future of the Soviet Past Remains Unpredictable: The Resurrection of Stalinist Symbols amidst the Exhumation of Mass Graves,’ Europe-Asia Studies 57 (8) (2005), p 1093-1119, aldaar: p 1093-1094.
(6) Ibidem, p 1113-1114.
(7) Ibidem, p 1094.
Slavische Studies 