Toen Sovjetleider Jozef Stalin in maart 1953 het leven liet, verkeerde de Sovjet-Unie in een deplorabele staat. De levensstandaard was er laag, consumptiegoederen en fatsoenlijke woningen waren schaars. De landbouw stond er rampzalig voor en de hygiënische toestand in de steden was vreselijk.[1] In de Goelag zaten tweeënhalf miljoen mensen te verkwijnen en terreur en zuiveringen hadden dood en verderf gezaaid.[2]
Kliment Voroshilov, Vyacheslav Molotov, Joseph Stalin and Nikolai Yezhov. Image courtesy of Wikimedia Commons: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voroshilov,_Molotov,_Stalin,_with_Nikolai_Yezhov.jpg (16 October 2015).
In the Stalinist Soviet Union of the years 1937-1938 hundreds of thousands innocent citizens from all social strata were accused of the most fantastic crimes. Some of the better-known victims got a show trial. Others were rounded up in secret police operations and summarily tried. About 700.000 people were executed.[1] Others were sent to the Gulag to perform forced labour under extreme circumstances, which in many cases resulted in death. The seeming irrationality of what came to be known as the Great Terror has posed a challenge for historians. This essay presents a short historiographical overview of the most important explanations for the Great Terror.
Het zwanenmeer: een van de grootste en bekendste klassieke balletten. Het wordt sinds 1895 wereldwijd opgevoerd en weet met haar geweldige, meeslepende muziek en choreografie nog steeds vele harten te raken. Het draagt herkenbare thema’s in zich zoals de strijd tussen goed en kwaad, het dilemma van de juiste keuzes maken, de breekbaarheid van liefde maar ook verraad en bedrog. Tsjaikovski’s eerste versie van het ballet die hij in 1877 voor het Bolshoi Theater in Moskou componeerde was absoluut geen succes. Het verdween al snel van de planken, maar keerde in 1894 in opdracht van het tsaristische hof in Sint Petersburg terug in het theater. Marius Petipa maakte samen met Lev Ivanov een nieuwe choreografie voor het keizerlijk Marijinski Ballet die tot op de dag van vandaag door wordt opgevoerd. [1]
Niet alleen aan het hof van de tsaar was het zwanenmeer een succes, ook de leiders van de Sovjet Unie bezochten de voorstelling graag. Het bezoeken van balletvoorstellingen, wat voor 1917 alleen was voorbehouden aan de elite, werd geleidelijk een vrijetijdsbesteding voor de massa.[2] Toch komt hier de vraag op: waarom kon een kunstvorm die haar ontstaansgeschiedenis kent aan het hof van vorsten, waar een strikte hierarchie heerst tussen solist en corps de ballet maar ook tussen man en vrouw , waar het spirituele en bovennatuurlijke verheerlijkt worden zo populair zijn in een socialistische staat? Een antwoord hierop is te vinden in de verschillende interpretaties die het ballet kent, maar ook heel simpel in de persoonlijke voorkeuren van politiek leiders. Zo stond Stalin erom bekend een groot liefhebber te zijn van het ballet.[3] Opvallend is wel dat Lenin de enige leider in de Sovjet geschiedenis was die het ballet afkeurde; volgens hem was het een verheerlijking van de bourgeoisie en verzwakte het de arbeid en het denken. Maar onder Stalin genoot Tjsaikovki’s zwanenmeer echter een groots aanzien; het Kremlin wist het ballet van cultureel naar politiek icoon van het land om te buigen. Tijdens de tweede wereldoorlog werd het ballet 150 keer opgevoerd, ook al vielen de bommen voor het theater. Dat de staat het ballet eigenlijk interpreteerde als communistische propaganda maakte voor het publiek niet zo veel uit; zij genoten van een avondje naar het theater en zelden was een voorstelling niet uitverkocht. Niet alleen het volk, ook internationale ambassadeurs en belangrijke gasten kregen de voorstelling te zien.[4]
Waar tijdens de romantiek het bovennatuurlijke en spirituele in het ballet bewonderd werden, konden de Sovjet autoriteiten zich goed vinden in de onmogelijkheid van ontsnapping aan het lot. Prins Siegfried probeert het lot van de zwanenprinses Odette om te buigen door haar zijn liefde te verklaren, waardoor zij weer mens kan zijn en ze samen kunnen ontsnappen aan de almachtige tovenaar. Siegfried wordt echter misleidt door de sluwe zwarte zwaan Odille, waarna Odette moet sterven; wanhopig volgt Siegfried haar de dood in. Hieruit kan opgemaakt worden dat zij die aan het almachtige plan van de tovenaar/de staat proberen te ontsnappen, hierin hun eigen ongeluk zullen vinden.[5] Daarnaast is de productie groots opgezet en de muziek zeer meeslepend en slim gecomponeerd, wat het interessant houdt en een overweldigende indruk achterlaat op een ieder die het stuk ziet. Waarschijnlijk bleef alleen deze overweldigende indruk achter op de gewone bezoekers maar ook internationale gasten; niet zozeer de communistische propaganda die het ballet voor de autoriteiten rechtvaardigde om te bezoeken. Het toont hoe tijdloos het stuk is, aangezien iedere generatie er een eigen interpretatie aan kan geven; spiritueel, politiek of gewoon vermaak.
Bronnen
– Het Nationale Ballet. Programma Het Zwanenmeer, maart 2012
– Homans, Jennifer. Swan lake and Stalin. The New Republic, 2005
– Norman, Bertrand. Documentaire ‘ Ballerina: an intimite portrait of five ballerinas from the Kirov’. Adesif Productions & Les films du Tamarin
http://www.youtube.com/watch?v=AXSqObTHvEs
[laatst gezien op 10 oktober 2013]
– www.britannica.com: Russian Ballet in the Soviet-era
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/50559/ballet/281382/Russian-ballet-in-the-Soviet-era
[laatst gezien op 10 oktober 2013]
– www.pravda.ru: USSR’s political icon, Swan Lake ballet, prepares to celebrate 130 years
http://english.pravda.ru/history/22-02-2007/87687-swan_lake-0/
[laatst gezien op 10 oktober 2013]
Jozef Vissarionovitsj Dzjoegasjvili: Stalin. Hij liet een onuitwisbare indruk achter op zowel het toenmalige als het hedendaagse Rusland. Waar zijn status echter vroeger werd bevestigd door een zorgvuldige applausmachine, daar staan vandaag de dag zijn spaarzame standbeelden. Toch heeft zijn populariteit niet zo een glijvlucht gemaakt. Over het waarom van de moeizame ontmaskering van een gewezen staatsheld.
Afkomst Jozef werd geboren in Gori en hier ligt meteen een voorname reden van het voortleven van zijn heldenstatus; die wordt gedragen door vele Georgiërs. Ook al had hij zijn naam veranderd, toch was het destijds een landgenoot die ineens de scepter zwaaide over de Sovjetunie. Het is deze nationalistische trots die maken dat hij hedentendage nog een plaats heeft in zijn eigen museum in zijn geboortestad.
Familie Stalin, hij had die naam aangenomen als teken van zijn immense hardheid. Die had hij opgedaan in zijn jeugdjaren. Zijn vader sloeg Jozef en zijn familie regelmatig bijkans dood. De achtergrond wekte een zekere sympathie op bij zijn aanhangers en doet dat nog steeds. Hij was getekend door zijn jeugd, hetgeen hem een zeker alibi verschafte voor zijn latere gruweldaden.
Verdiensten Onder de uitingen van zijn ontspoorde overlevingsmechanismen, heeft Stalin veel betekent voor de toenmalige Sovjetunie. Hij bespoedigde de industrialisatie door zijn collectivisering en zijn planeconomie. Ook maakte hij een achtergebleven maatschappij tot een wereldmacht. Tot slot deed Stalin een succesvolle poging om het analfabetische tegen te gaan. Allemaal feiten die hem nog steeds populair maken bij velen.
Persoonscultus Tijdens het bewind van Stalin werd een immense campagne opgezet die leidde tot de persoonsverheerlijking van hem. Dit ging zover dat zelfs de meest erbarmelijke werkkampen in promotiefilms werden voorgesteld als paradijzen. Het kreeg ook religieuze trekken: Stalin afgebeeld als een van de twaalf discipelen tijdens het avondmaal. Dat stalinisme heeft zijn diepe sporen nagelaten tot aan nu.
Nalatenschap Jozef Stalin wordt vandaag de dag nog steeds heimelijk door vele Russen vereerd als rolmodel. In de schoolboeken wordt hij neergezet als een soort van efficiënte manager die enorme klussen moest klaren en er daarom geen gedoe bij kon hebben. Een groot aantal mensen legt nog dagelijks bloemen neer voor hem bij de muur van het Kremlin. Daar waar nog steeds een van zijn weinige bustes staat.
Stalin in Den Haag
Behalve die aan de Kremlinmuur, staan er nog een aantal bustes versprijd over de voormalige Sovjetunie. Een vergulde versie staat in Georgië, in het stadje Bagdati (Wat zegt een naam?). Ook staat er eentje in een buitenwijk van het Oekraïnse Zaporozje. Het doet echter merkwaardig aan te vernemen dat er eentje is die zich heel dichtbij bevindt. Stalin staat op zijn sokkel in Den Haag. En oorspronkelijk nota bene in de rosse buurt, in de Geleenstraat. Na aanhoudende klachten, vooral van prostituees uit de voormalige Sovjetunie, is meneer echter verhuisd. Kunstzinnig gevangen in een oude telefooncel op een klein grasveldje naast het gemeentemuseum. Staat die toch nog terecht, al is het niet in het internationale strafhof.
Bezemer, J. (2010) Een Geschiedenis van Rusland. Amsterdam: Van Oorschot.
Ulam, B. (1973) Stalin: The man and his era. New York
Marten, L. (1994) Een andere kijk op Stalin. Antwerpen: EPO.
http://www.geschiedenis24.nl/ovt/afleveringen/2012/11-03-2012/Column-Alexander-M-nninghoff.html
Op 5 maart 1953 overleed Jozef Stalin, de man die zichzelf in de decennia daarvoor had ontwikkeld tot de machtigste, meest geliefde, maar vooral ook meest gevreesde man van de Sovjetunie. Radio Moskou verklaarde: “Het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjetunie deelt mee dat het hart van de strijdmakker en de geniale opvolger van Lenin, niet meer klopt.”
“Stalin verlicht de toekomst van onze kinderen!”
Met zijn dood kwam er een einde aan de religieuze verering van Stalin. Deze cultus was overal aanwezig geweest. Men moest heilig in Stalin geloven en dat ook in woord en daad tonen. Wie iets van twijfel uitdrukte, verdween meestal heel snel. De Stalincultus had dus niet alleen een publieke, maar ook een duistere kant. In dit artikel wil ik verder ingaan op de cultus en uitzoeken hoe men in de Sovjetunie omging met de duistere kant van de “Vader der Volken”.
Stalin ging al in 1922 de functie vervullen van de secretaris-generaal van de Russische Communistische Partij. Niemand had echter kunnen voorzien hoe deze functie zou uitgroeien tot het belangrijkste ambt in de Sovjetunie. Als secretaris-generaal had Stalin echter de bevoegdheid mensen binnen de Partij posities te geven of te ontnemen en zo lukte het hem steeds meer tegenstanders buiten spel te zetten. Na de dood van Lenin in 1924 kreeg Stalin al gauw de macht in de Partij en de macht over de pasgeboren Sovjetunie in handen.
In de jaren ’30 werd de basis gelegd voor de verering van de dictator. Terwijl er miljoenen mensen verdwenen tijdens de “Grote Zuiveringen” verscheen Stalin overal. Duizenden dorpen en steden werden naar hem vernoemd (Stalinsk, Stalinogorsk, Stalingrad en Stalinabad) er waren stalinfabrieken, stalinstraten en stalindwarsstraten. Daarnaast werden er aan de lopende band posters, schilderijen en standbeelden van Stalin gemaakt. Maar hij was niet alleen te zien op afbeeldingen. Ook in romans, gedichten en liederen speelde hij de hoofdrol en zijn naam werd genoemd in het volkslied.
Door de stormen scheen de zon van de vrijheid voor ons
En de grote Lenin heeft ons pad verlicht,
Stalin heeft ons opgevoed, tot vreugde van het volk
Ons geïnspireerd tot arbeid en weldaden.
Stalin werd vereerd als leider, als militair, als ideoloog, maar ook als wetenschapsman. Men kon geen wetenschappelijk werk publiceren zonder te citeren uit het werk van Stalin. Maar Stalin teleurstellen of bekritiseren hield men sowieso wel uit het hoofd. Want, wie zijn afkeuring uitsprak, verdween.
De vraag rest dus, hoe ging men om met deze zwarte kant van Stalins regime? Deze vraag wordt beantwoord in een documentaire van “Andere Tijden” over Stalins overlijden. Hierin komen drie mensen aan het woord die klein waren in het tijdperk van Stalin en de Grote Zuiveringen. Aan de hand van hun verhalen is de manier waarop er werd omgegaan met de terreur in te delen in drie soorten. Ten eerste waren er de mensen die kritiek hadden. Ze waren teleurgesteld in het systeem of zagen hoe Stalin zijn macht misbruikte. Sommigen hielden hun mening geheim, anderen staken hun kritiek niet of nauwelijks onder stoelen of banken. Deze mensen verdwenen vaak vrij snel. Ze werden verbannen, naar een goelag gestuurd of ze werden geëxecuteerd.
Er waren ook mensen die de terreur zagen als iets dat niet te voorkomen was. Het hoorde er nou eenmaal bij. “Waar gehakt wordt vallen spaanders,” aldus een van de hoofdpersonen in de documentaire.
Als laatste waren er nog een heleboel mensen, en vooral kinderen, die simpelweg niet zagen wat er verkeerd was aan het bewind van de dictator. Er was sprake van een blinde vlek. Stalin was overal en overal werd benadrukt hoe goed hij was, dat zijn bestuur ook slechte kanten had wilde er bij veel mensen niet in. Of zoals een van de geïnterviewden zegt: “Anderen geloofden in een god, wij geloofden in Stalin.”
Bronnen:
J. W. Bezemer en M. Jansen, Een geschiedenis van Rusland: Van Rurik tot Poetin (Amsterdam 1988).
R. Detrez, Rusland: Een geschiedenis (Antwerpen 2008).
http://www.geschiedenis24.nl/andere-tijden/afleveringen/2002-2003/De-dood-van-Stalin.html
In de jaren 1931 en 1932 werd de bevolking van grote delen van de Sovjet-Unie, maar met name van Oekraïne, geteisterd door een rampzalige hongersnood. Deze hongersnood – die door Oekraïners ‘Голодомор’ (vrij vertaald: uitroeiing door middel van uithongering) wordt genoemd– heeft aan miljoenen mensen het leven gekost. Door slechte documentatie is het precieze aantal slachtoffers is niet bekend. Naimark spreekt in zijn boek over zes tot acht miljoen doden in de hele Sovjet-Unie, waarvan drie tot vijf miljoen doden in Oekraïne.[i] In een onderzoek van Stark[ii] worden andere cijfers genoemd; vijf tot tien miljoen doden (in totaal), waarvan een derde deel kinderen. Hoe dan ook, deze hongersnood in de jaren dertig is één van de meest verschrikkelijke gebeurtenissen geweest die het communisme in de twintigste eeuw heeft voortgebracht. In dit stukje zal ik de focus leggen op de hongersnood in Oekraïne en op de oorzaken daarvan.
Het lijkt erop dat (angst voor) het Oekraïense nationalisme de eerste belangrijke oorzaak van de Holodomor vormde. Onder Lenin werd in Oekraïne een zekere mate van (culturele en economische) onafhankelijkheid getolereerd, omdat deze inzag dat de Oekraïense landbouw van groot belang was voor de rest van de Sovjet-Unie – Oekraïense boeren zorgde namelijk voor meer dan één vierde deel van de agrarische landbouwopbrengst in de Sovjet-Unie.[iii] Om te voorkomen dat de Oekraïners een hevige strijd om hun onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie zouden gaan voeren, ging Lenin coulant om met de Oekraïense boeren. Toen Stalin in 1928 aan de macht kwam, kwam er een einde aan deze coulance. Stalin pleitte voor Russisch nationalisme en puur communisme; daar paste de economische en culturele vrijheid van de Oekraïners niet bij. Zijn angst voor een Oekraïense (nationalistische) opstand mondde uit in een streven om het Oekraïense volk zo veel mogelijk te verzwakken.[iv] Binnen enkele weken werd er op gewelddadige wijze afgerekend met de Oekraïense geestelijken en de intelligentsia.[v] De koelaks (grootgrondbezitters) waren het volgende doelwit van Stalin. Boerderijen werden gecollectiviseerd en degenen die hier niet aan mee wilden werken werden verbannen naar de goelags.
Een tweede belangrijke oorzaak van de hongersnood schuilde in het streven van Stalin om Rusland op een enorm hoog tempo te industrialiseren. Hier hangt het collectivisatieplan nauw mee samen. In Stalin’s eerste vijfjarenplan werden absurd hoge graanquota vastgesteld zodat de opkomende industrie van de Sovjet-Unie door middel van grootschalige graanexport zou kunnen worden gefinancierd. Arbeiderslonen zouden pas mogen worden uitbetaald op het moment dat aan deze quota was voldaan. De graanquota waren echter voor bijna alle agrarische bedrijven onhaalbaar, hetgeen er toe leidde dat miljoenen arbeiders geen loon – en dus: geen eten – meer kregen. Bovendien zorgde het feit dat de Oekraïense arbeiders niet aan de quota konden voldoen ervoor dat er een soort ‘schuld aan de staat’ ontstond, waardoor al het eten in Oekraïne aan de staat toebehoorde. Mensen die ‘betrapt werden’ op het eten van (bijvoorbeeld) een gevonden graankorrel, konden dus op een hoge straf rekenen; zij werden door de communisten gezien als ‘dieven’.
Door dit alles ontstond de paradoxale situatie dat de hongersnood het grootst was in één van de meest productieve landbouwstreken van de Sovjet-Unie.[vi] De situatie in Oekraïne was schrijnend; in sommige bronnen wordt zelfs over kannibalisme geschreven.[vii] Op Youtube zijn verschillende indrukwekkende filmpjes te zien van overlevenden die hun verhaal vertellen (zie bijvoorbeeld: http://www.youtube.com/watch?v=4HULNGUig-E of http://www.youtube.com/watch?v=y0GCX4uN0zg). Het bijzondere – en gruwelijke – aan de Holodomor is dat het een hongersnood was die door menselijke oorzaken is ontstaan (in tegenstelling tot hongersnoden als gevolg van – bijvoorbeeld – een slechte oogst). Stalin’s streven om Rusland zo snel mogelijk te industrialiseren en zijn wens om de nationalistische tendensen in Oekraïne de kop in te drukken zijn uiteindelijk miljoenen mensen fataal geworden.
N.B. De afbeeldingen bij deze blogpost zijn niet geschikt voor mensen met een zwakke maag – hoewel dat misschien niet echt een gelukkige uitdrukking is in deze context.
[i] Norman N. Naimark, Stalin’s Genocides, Princeton University Press (2010), p.71.
[ii] R. Stark, Holodomor, Famine in Ukraine, 1932-1933: A Crime against Humanity or Genocide?, Irish Journal of Applied Social Studies (2010), Vol. 10 (1), p. 23.
[iii] Ibid., p. 24.
[iv] Norman N. Naimark, Stalin’s Genocides, Princeton University Press (2010), p. 72.
[vii] T. Snyder, Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin, Basic Books (2010), p. 51.
De Moskouse metro is met – naar schatting – negen miljoen passagiers per (werk)dag het drukste metronetwerk ter wereld.1 Dit aantal zou kunnen doen vermoeden dat het interieur van de metrostations van ondergeschikt belang is. Niets is echter minder waar. Als één van de belangrijkste prestigeprojecten van Stalin in de jaren dertig, is er enorm veel geld, mankracht en (architectonisch) denkwerk in de ondergrondse van Moskou gestoken. Om beter te begrijpen welke rol het aanleggen van de metro in communistisch Rusland had, zal ik proberen uit te leggen welke filosofische ideeën Stalin had bij de bouw van ‘zijn metro’ en hoe die ideeën terug te zien zijn in de vormgeving van de Moskouse metrostations.
De bouw van de Moskouse metro begon in 1931/1932 (verschillende bronnen23 noemen hier verschillende jaartallen). Het staat in ieder geval vast dat de aanleg van de metro een belangrijk onderdeel uitmaakte van Stalins eerste vijfjarenplan. Hierin stonden een aantal projecten die het openbare vervoer in Rusland zouden moeten vernieuwen in het kader van de industrialisering en modernisering van de Russische samenleving. Afgezien van de praktische functie van de metro, diende de aanleg van de metro ook belangrijke propagandadoeleinden. Het metronetwerk zou uitblinken op het gebied van techniek en architectuur en in recordtijd worden aangelegd; het zou derhalve dienen als ‘a permanent memorial to the heroic achievements of socialism’.4
Tot Stalin in de jaren dertig zijn plannen voor de aanleg van de metro ten uitvoer bracht, bestond er geen ondergronds transportnetwerk in Moskou. Stalin had dus volledig de vrije hand in het ontwerpen van ‘de ondergrondse wereld’. Hij gebruikte dit gegeven door de ondergrondse gangenstelsels en stations in te richten als een soort utopisch-communistische wereld. Passagiers zouden in Stalins ondergrondse hemel zien hoe de perfecte communistische samenleving er in de toekomst uit zou moeten zien. Om dit doel te bereiken pakte Stalin flink uit; marmer, goud, zilver en fresco’s in classicistische stijl zouden een ‘atmosphere of sacredness‘ moeten creeëren onder de Moskouse grond. De ‘classicistische afbeeldingen’ beeldden geen mythologische helden uit, maar moderne communistische helden – zoals Stalin zelf, zijn volgelingen, sovjetboeren, revolutionairen, of de metrostroevski (aanleggers van de metro).5
De zojuist beschreven ideologie achter Moskou’s metro is terug te zien in de bouwstijl- en decoraties van de ondergrondse gangen. Het socialistisch-realisme6 is te herkennen in het feit dat – voor het proletariaat begrijpbare – afbeeldingen van communistische helden worden gebruikt om een hoger ideologisch doel te bereiken. Afbeeldingen van Sovjethelden worden ingezet om de verheerlijking van de communistische Russische samenleving vorm te geven. De architectuur van de metro van Moskou is typisch een voorbeeld van Stalinistische architectuur, waarin veel (neo)classicistische elementen verwerkt zitten. In de metrostations van Moskou ziet men dat met name terug in de heroïsche muurschilderingen en de hoeveelheid (duur beklede) ornamenten.
Er zijn boeken vol geschreven over het ontstaan van de metro van Moskou. Omwille van de lengte van dit stuk heb ik de achtergrond ervan maar kort kunnen beschrijven. Een belangrijk verschil tussen het metronetwerk van Moskou en de westerse metronetwerken is dat de aanleg van de metrostations in Moskou niet alleen in de behoefte aan meer openbaar vervoer voorzag, maar ook een boodschap aan het Russische volk overbracht: het beeld van een perfecte communistische wereld.Tegenwoordig hebben de communistische schilderingen en ornamenten vooral historische- en niet zozeer ideologische waarde. Hoe het ook zij, het blijft raar om afbeeldingen te zien van Russische metropassagiers die met zijn allen naast Lenin op de volgende metro staan te wachten.
2 K.A. Livers, Constructing The Stalinist Body: Fictional Representations Of Corporeality In The Stalinist 1930s , Lexington Books (2004), p. 189.
3 D. Berdahl & M. Bunzl & M. Lampland, Altering States: Ethnographies of Transition in Eastern Europe and the Former Soviet Union, University of Michigan Press (2000), p. 20.
4 H. Rappaport, Joseph Stalin: A Biographical Companion, ABC-CLIO (1999), p. 187.
5 E. Dobrenko & E.Naiman, The Landscape Of Stalinism: the Art and Ideology of Soviet Space, University of Washington Press (2005), p. 118.
6 N. Rzhevsky, The Cambridge Companion to Modern Russian Culture, Cambridge University Press (1998), p. 235.
Slavische Studies 
