Ludvík Vaculík werd op 23 juli 1926 geboren in Brumov, een Moravisch dorpje, niet ver van Slowakije. Zijn vader was overtuigd communist en werd na de omwenteling van 1948 partijfunctionaris. In zijn jeugd en door zijn achtergrond rijpte zijn sociaal besef.Toen Vaculík 15 jaar was ging hij werken in Zlín, in de Bat’a schoenenfabriek, en volgde daar een opleiding. Vaculík hoopte dat het socialisme het arbeidsproces kon humaniseren en werd lid van de communistische partij in Zlín. In 1950 vertrok hij naar Praag en ging journalistiek aan de Hogeschool voor Politieke en Sociale wetenschappen studeren, hij werkte daarna in de ČDK-machinefabriek en ging in militaire dienst. Nadat hij terugkeerde uit militaire dienst bezorgde zijn vrouw hem een baantje op de redactie van de officiële partijkrant en uitgeverij, Rudé Právo, van de communistische partij. Daar gaf hij brochures en een landelijk familieweekblad uit. Zijn ervaring ,opgedaan bij deze uitgeverij, zou hem later nog van pas komen toen hij eind jaren ’70 druk was met het opzetten van een ‘alternatieve pers’. In 1959 werkte hij bij de jeugdomroep van de Praagse radio. Vaculík stak zijn mening niet onder stoelen of banken, hij conformeerde zich niet en werd herhaaldelijk met ontslag bedreigd.
Vaculík bemerkte een spanning tussen de positieve kanten van de communistische ideologie en de negatieve kanten van de communistische praktijk. Enerzijds waren mensen bevlogen en streefden ze naar een verbetering van het menselijk samenleven, anderzijds was de communistische praktijk er één van bureaucratie, normen en voorschriften die de mens beknotten en deformeerden in zijn persoonlijke vrijheid van handelen en zijn goed bedoelde initiatieven. Het ging Vaculík om menselijke waarden en verhoudingen, om een eigen mening, gevoelens en gedachten. Niet zozeer om politieke vrijheid. Hij hield niet van de karakterloosheid en onderdanigheid van de mens. Morele integriteit is één van de belangrijkste thema’s van zijn werk.
Vaculík heeft vele romans geschreven, waarvan er veel niet in vertaling verschenen zijn. De meest noemenswaardige werken zijn de romans Sekyra (De Bijl,1966) en Morčata (Guinese biggetjes,1970) en zijn Manifest van 2000 woorden (1968). In zijn roman Sekyra, dat een sterk autobiografisch karakter heeft, wijst hij op de individuele verantwoordelijkheid van ieder mens, die niet afgeschoven kan worden op collectieve voorschriften en normen. Het is een pleidooi voor de menselijke waardigheid en integriteit.
Eind juni 1967 werd het Vierde Congres van de bond van Tsjechoslowaakse Schrijvers gehouden. Dit wordt beschouwd als het eerste grote treffen tussen de oude garde, aanhangers van de regering-Novotný, en de jonge garde die openlijk kritiek levert op de negatieve bijverschijnselen van het socialisme. Deze jonge garde bepleitte op dit congres een nieuwe lijn en vervulde in 1968 een belangrijke rol in het literaire leven. Vaculík hield op dit congres een rede met een analyse van de wijze waarop macht corrumpeerde, zonder de socialistische gedachte aan te vallen. Hij schetste een mechanisme waarin macht uitoefenen centraal stond en ideologie geen rol speelde. Macht was volgens Vaculík niet gebonden aan ideologie maar werkzaam volgens bepaalde wetmatigheden. Hij sprak lovend over de nieuwe, frisse, generatie die zich hiertegen durfde te verzetten. Na dit congres wordt hij uit de communistische partij gezet en schrijft hij het Manifest van 2000 woorden.
In het Manifest spreekt hij zijn waardering uit en roept hij op tot steun voor de nieuwe, hervormingsgezinde regering-Dubček en de progressieve vleugel van de communistische partij. Daarnaast is het een aanklacht tegen de machtshonger (dezelfde thematiek als in zijn toespraak op het congres) van de Tsjechoslowaakse communistische partij en tegen de armoede en onderdrukking van de bevolking. De vraag rees of de communistische partij nog wel een leidende rol in de maatschappij te vervullen had, en of er niet teveel mensen van de oude garde op sleutelposities zaten. Het Manifest werd door zeer veel bekende Tsjechen ondertekend, uit diverse geledingen van de maatschappij. Na de machtswisseling in 1969 werd van al deze mensen gevraagd hier openlijk berouw voor te tonen en een loyaliteitsverklaring aan de nieuwe regering te ondertekenen. Veel van deze ondertekenaars kregen een publicatieverbod of ze emigreerden. Het Manifest is te beschouwen als hoogtepunt van de Praagse Lente.
Publiceren was moeilijk in deze tijd en ondanks dat Vaculík zijn manuscript voor Morčata in 1970 voltooide, duurde het tot 1977 voordat het in het Tsjechisch gepubliceerd werd. Een Nederlandse vertaling zag echter al in 1974 het levenslicht. Morčata is een roman over een bankier die op drift is geraakt. De bankier onderneemt steeds wredere experimenten op zijn huisdieren, cavia’s, en daarna zelfs op zijn eigen kind. De centrale thematiek is weer de wijze waarop macht corrumpeert. Uit dit verhaal blijkt de literaire kundigheid van Vaculík. Hij weet een heel scala aan literaire stijlen te combineren, wat ervoor zorgt dat men de roman niet enkel inhoudelijk maar ook stilistisch als briljant kan beoordelen. Erg bijzonder in de roman Morčata is het punt waarop de schrijver concludeert dat de experimenten zo wreed worden dat hij er niet meer in de eerste persoon over kan schrijven. Op dit punt wisselt de vertelwijze naar de derde persoon enkelvoud, om nog ergere experimenten te kunnen beschrijven.
Vaculík behoort tot de belangrijkste Tsjechische schrijvers met kritiek op de jaren ’50. Zijn werk is onder andere grensverleggend door de bijzondere literaire kwaliteit. Daarnaast vervult hij een symboolfunctie voor de periode 1967-1968 als pleitbezorger van socialisme met een menselijk gezicht.
Literatuur:
Beranová, J. en Mercks, K.
1984 Moderne Tsjechische Literatuur
Wilsele: Pencoprint, p.123-145
– http://en.wikipedia.org/wiki/Ludv%C3%ADk_Vacul%C3%ADk
– http://nl.wikipedia.org/wiki/Manifest_van_2000_woorden
– http://www.ludvikvaculik.cz/index.php?pid=1&sid=76
Slavische Studies 