Wanneer in 1990 de Nobelprijs voor de Vrede wordt uitgereikt aan Michail Gorbatsjov, is het einde van de Koude Oorlog nabij. Bijna een halve eeuw lang stond het kapitalistische Westen tegenover het communistische Oosten. Een wapenwedloop, een prestigestrijd in de ruimtevaart, het voeren van ideologische oorlogen en het bouwen van het IJzeren Gordijn, zijn zomaar enkele voorbeelden van een spannende strijd die gelukkig nooit echt tot uitbarsting is gekomen. Wanneer Rusland vooral op economisch vlak deze strijd dreigt te verliezen en er na twee doodzieke leiders – Andropov en Tsjernenko – een nieuwe leider naar voren wordt geschoven, komt hier verandering in. De Sovjet Unie en het IJzeren Gordijn worden onder deze nieuwe leider, Michail Gorbatsjov, kort na elkaar opgeheven en mede daardoor was de Koude Oorlog voorbij. Gorbatsjov wordt sindsdien in het Westen als een held onthaald. De spanningen tussen Oost en West zijn een tijd lang zeker afgenomen. Maar de vraag die vaak over het hoofd wordt gezien, is essentieel voor de nuance in dit verhaal: is Gorbatsjov deze heldenstatus wel volledig toe te schrijven?
Na jaren van een wisselende strijd tussen de Sovjet Unie en de Verenigde Staten kan eerstgenoemde de strijd niet meer bijbenen. Tijdens de lange regeerperiode van Brezjnev gaat de economie achteruit en heerst er steeds meer onvrede in de Sovjet Unie. Zonder het echt hardop te kunnen uitspreken, wil de bevolking dat er hervormingen komen. Mensen hadden minder te eten, de beperkte vrijheid die men onder Chroetsjov had gewonnen, werd weer ingeleverd, en de economie ging rap achteruit. De regeerperiode van Brezjnev wordt daarom ook wel de periode van stagnatie genoemd (Ester et al. 1997). Na twee leiders, die allebei nog geen twee jaar konden regeren door hun gesteldheid en overlijden, was het de beurt aan Michail Gorbatsjov. De voor communistische begrippen liberale machtshebber wachtte een zware taak, maar twijfelen om te hervormen deed hij zeker niet. Binnen een jaar na zijn aantreden deden twee van de bekendste begrippen uit de Europese geschiedenis van de 20e eeuw hun intrede: Glasnost (openheid) en Perestrojka (hervorming). Hiermee won hij sympathie in zowel binnen- als buitenland en dit beleid leek in eerste instantie dan ook goed aan te slaan. Gorbatsjov geloofde dat als hij het land meer vrijheid zou geven, het land er op vooruit zou gaan. Hierin werd hij geïnspireerd door de Chinese leiders, die na de dood van de absolute en keiharde leider Mao Zedong, de bevolking meer vrijheid hadden gegeven op het gebied van economie. Dit pakte voor China goed uit, want in een halve eeuw groeide het land uit tot economisch grootmacht. Gorbatsjov maakte echter één grote fout: hij gaf zijn bevolking niet alleen meer vrijheid op economisch gebied, maar ook op sociaal-politiek gebied. Dit gebeurde in China niet, waardoor de staat alle macht behield en bevolkingsprotesten keihard en eenvoudig de kop in kon drukken (Breslauer, 2002. blz. 10-12). Gorbatsjov daarentegen, liet een groot aantal conservatieve partijleden vervangen door een jongere generatie. Het opkomen van het nationalisme in de communistische landen en zelfs in de Sovjetrepublieken, zorgde ervoor dat de leiders in deze gebieden niet meer blindelings de bevelen van Gorbatsjov opvolgden. Er was hiermee een onomkeerbaar proces in gang gezet. Steeds meer landen keerden hun rug toe naar het communisme en verschillende deelstaten eisten onafhankelijkheid. Gorbatsjov greep in vele regio’s met ijzeren hand in, maar de protesten werden heviger na iedere tik die de Sovjettroepen uitdeelden. Gorbatsjov probeerde in alle haast nog een plan op te stellen om meer autonomie aan de Sovjetregio’s te geven, maar het was al te laat. In de zomer van ’91 pleegden politici, generaals en KGB-ers een coupe, de Augustusstaatsgreep. Mede door Boris Jeltsin werd Gorbatsjov echter in zijn ambt hersteld. Zijn macht is echter drastisch gekrompen en in december 1991 houdt de Sovjet Unie op te bestaan.
Vanuit dit perspectief is het winnen van de Nobelprijs voor de Vrede opmerkelijk te noemen. Natuurlijk zocht Gorbatsjov toenadering tot het Westen en gaf hij zijn bevolking meer vrijheid, maar de vele doden die hij door zijn inschattingsfouten en keiharde manier van ingrijpen op zijn geweten heeft, geven ook voldoende stof om deze heldenstatus te nuanceren. Tussen 1990 en 1992 verliest de eens zo machtige Sovjet Unie één derde van haar grondgebied en bestaat deze regio uit 15 nieuwe landen. Met dit in gedachte zal Gorbatsjov zijn beschrijving “Held van het Westen, catastrofe van het Oosten” voorlopig niet kwijtraken (Duk, 2014).
Bronnen:
Breslauer, George W. “Gorbachev and Yeltsin as Leaders” (2002). P. 10-12.
Ester, P. et al. “From Cold War to Cold Peace? A comparative empirical study of Russian and Western political cultures” (1997) P. 51-52.
http://www.angusreidglobal.com/polls/20626/russians_ukrainians_evoke_soviet_union/
Duk, Wierd. “Oekraïne en Poetin: Hoe het Westen een oorlog dreigt in te wandelen” (2014), geraadpleegd op http://politiek.thepostonline.nl/2014/09/05/hoe-het-westen-een-oorlog-dreigt-te-wandelen/
Achievement (foto):
http://www.achievement .org/achievers/gor0/large/gor0-009.jpg
Slavische Studies 