De Toren van Tatlin heeft wereldfaam vergaard ondanks dat het project nooit is gerealiseerd. Het ontwerp voor het 330 meter hoge monument voor de 3e Internationale, dat ruim een derde groter had moeten worden dan de Eiffeltoren, was een ambitieus idee van Wladimir Tatlin. De kernvraag is of de toren een serieus ontwerp was met het doel die ook echt te realiseren of een utopische uiting van kunstnijverheid?
De Oktoberrevolutie van 1917 heeft grote invloed gehad op de Russische kunst. Radicale kunstenaars als Malevitsj, Rodtsjenko, Kadinsky en Tatlin waren op zoek naar middelen om in de kunst een proletarische stijl te ontwikkelen [1]. Het constructivisme, geformuleerd in 1921, was voor de kunstenaars de meeste duidelijke verbeelding van de proletarische stijl. Het constructivisme maakte gebruik van de ideeën van het kubisme, het suprematisme en het futurisme maar de benadering was nieuw. Het constructivisme moest een blijvende rol spelen in het verspreiden van de ideeën van het bolsjewisme. Aanvankelijk probeerde het constructivisme afscheid te nemen van de meer traditionele vormen van kunst zoals de atelierschilderkunst en de beeldhouwkunst om plaats te bieden aan nieuwe vormen zoals fotografie, film en industrieel ontwerp maar ook architectuur [2].
Wladimir Tatlin, geboren in 1885 in Charkov, was een kunstenaar die zowel schilderijen maakte, maar zich steeds meer ging bezighouden met het bouwen van abstracte reliëfs uit hout, metaal of andere materialen. Tatlin liet zich inspireren door Picasso[3] die hij in zijn Parijse atelier bezocht en toen zeer onder de indruk was gekomen van het gebruik van karton, hout en ijzer in het werk van Picasso. Tatlin ontwikkelde een eigen abstracte constructivistische stijl waarbij hij gebruik maakte van glas, hout en metaal.
Reliëf van Wladimir Tatlin, 1919.
In 1920 kreeg Tatlin van het Volkscommissariaat voor Onderwijs de opdracht een toren te maken ter ere van de Derde Communistische Internationale. Het ontwerp voorzag in een toren van 330 meter hoog. De ruimte op de begane grond moest huisvesting bieden aan de internationale communistische partij. De wetgevende macht kreeg op het tweede niveau een plaats en de uitvoerende macht op de derde. Het communicatiebureau vormde de top van de toren. De spiraal zelf zou eens per jaar roteren. De ruimten binnen de spiralen zouden eens per jaar, per week of per maand om de as draaien.
Het monument voor de Derde Internationale ontwerp van WladimirTatlin.
Tatlin beschouwde zijn toren niet als een kunstwerk maar als een echt ontwerp voor een gebouw dat ook daadwerkelijk gebouwd had moeten worden. De vraag is of Tatlin voldoende oog had voor de realiseerbaarheid van de toren [4]. Op de eerste plaats is het in technisch opzicht een erg ingewikkelde constructie die niet aansloot bij de technische mogelijkheden van de Sovjet Unie in het begin van de twintiger jaren. Op de tweede plaats lijkt het naïef om met een dergelijk ontwerp te komen omdat in dezelfde periode Rusland geteisterd werd door enorme hongersnoden als gevolg van mislukte oogsten. De toren kan dus gelet op de maatschappelijke context waarin deze ontwikkeld werd, als utopistisch worden beschouwd. Maar dat neemt niet weg dat voor een aantal kunstenaars en architecten het constructivisme van Tatlin een inspiratiebron is geweest. Rem Koolhaas, Nederlands meest beroemde en internationaal meest geroemde architect, is daarvan een voorbeeld.
CCTV toren in het Chinese Beijing naar een ontwerp van Rem Koolhaas.[5]
Nog meer gelijkenis met de toren van Tatlin vertoont de ArcelorMittal Orbit van de kunstenaar Anish Kapoors. De ArcolarMittal Orbit, betaald door het gelijknamige Indiase staalbedrijf, kreeg een plaats in het Olympisch park in Londen.[6} Hoewel de toren van Tatlin, als symbool van het bolsjewisme, een utopie is gebleven, heeft het ontwerp een blijvende invloed op de hedendaagse kunst en architectuur.
ArcelorMittal Orbit van de kunstenaar Anish Kapoors.
Literatuurverwijzingen:
- N. Rzhevsky, The Cambridge Companion to Modern Russian Culture, Cambridge University Press (1998), p.229.
- Idem, p.230.
- C. de Jong & J. de Jong, Reader engagement 1900-1945 (2013), p.26.
- W. Coppes, Constructivisme en de betere wereld, Universiteit Leiden/Studium Generale (2013), p.1.
- B. Hulsman, Een fles in een betonnen kerk, NRC 12 november 2014.
- B. Hulsman, Grillige orgie van staal, NRC 24 juli 2012.
Slavische Studies 