Yegor Shcherbakov verwachtte waarschijnlijk niet dat hij de nieuwe nationale figuur van Rusland zou worden. Maar op 13 oktober 2013 kwam de 25-jarige etnische Rus volop in het nieuws toen hij in Moskou voor de ogen van zijn vriendin werd vermoord. De media berichtte dat het signalement suggereerde dat de man een “niet-Slavische uiterlijk” had. Dat spoorde nationalisten aan om te concluderen dat de dader een moslim-migrant was uit het noorden van de Kaukasus. Een rassenrel in Moskou was ontketend. Protesteerders bestormden een winkelcentrum, sloegen ramen kapot en overspoelden een groentemarkt op zoek naar arbeidsmigranten. “Rusland voor de Russen” en “White Power” werd er gescandeerd. Uiteindelijk arresteerde de Russische politie meer dan 1200 personen, hoewel de meesten zonder enige aanklacht weer werden vrijgelaten (Balmforth 2013).
Bovengenoemd incident was geen eenmalig voorval. In de afgelopen tien jaar zijn meer gevallen van xenofobie, racisme en geweld jegens niet-Slavische inwoners van Rusland waargenomen. De stijging van etnisch gerelateerd geweld in Rusland wordt aangedreven door een opwelling van extreemrechts nationalisme (Narizhnaya 2012). Historisch gezien is de Russische politiek doordrongen van nationalistische ideeën en retoriek, die als doel hebben om het idee van ‘derzhavost’ (Rusland als grote macht) na te streven. Ze helpen daarnaast om tijdens turbulente economische en politieke tijden burgers van het land een gevoel van eigenwaarde te geven.
Ook onder het Sovjetsysteem, dat een ideologie uitdroeg van een vreedzaam bestaan van verschillende etnische volken naast elkaar, bestonden er nationale en xenofobische sentimenten die geuit werden in een anti-westerse houding en antisemitisme. De ineenstorting van de Sovjet-Unie veroorzaakte een ideologische leegte en ging bovendien gepaard met hevige economische problemen. Deze voor veel Russen traumatische ervaring wakkerde sterke nationale sentimenten aan (Rogoza 2014). De Russische nationale trots is gebaseerd op de glorie van Ruslands imperiale verleden, en moet de ineenstorting van de Sovjet-Unie en Ruslands minderwaardigheidscomplex tegenover het Westen compenseren. Met de annexatie van de Krim, onder het mom van hereniging met het Russische moederland, werd de invloed van dat Russisch imperiaal nationalisme nog aanzienlijk versterkt (Thomas 2014).
Een andere dominante stroming binnen het hedendaagse Russische nationalisme is het etnisch of xenofobisch nationalisme. Het baseert de nationale identiteit op orthodox-christelijke waarden en de Russische cultuur en tradities, en beschouwt deze als bedreigd onder de “vreemde” invloeden van de niet-Slavische volken (Kholmogorov, 2012). Tegenwoordig bestaat er een verscheidenheid aan kleine, gewelddadige neonazistische groeperingen en politieke nationalisten die een etnisch-nationalistische agenda aanvoeren in de Russische politiek. En de verwachting is dat deze rechtse groepen aan invloed zullen winnen.
De xenofobie of vreemdelingenhaat groeide in 2009, in de nasleep van de economische crisis die de nieuw verworven Russische levensstandaard ernstig aantastte, naar een nieuw hoogtepunt. Interessant was dat de negatieve stemming, veroorzaakt door de instabiliteit, onzekerheid over de toekomst en teleurstelling in de overheid, aanvankelijk gericht was tegen die Russische overheid. Echter, door manipulatie van de publieke opinie keerde de overheid de frustratie richting de ‘vreemdelingen’. In de jaren daarna is de negatieve houding ten opzichte van migranten alleen maar verder toegenomen waarmee wederom wordt aangetoond hoe effectief de Russische staatspropaganda is en hoe vatbaar de Russische samenleving (Rogoza 2014).
Inwoners van de Kaukasus hebben in Rusland als groep het meest te maken met discriminatie (zie figuur 1). Ze worden in de Russische volkstaal denigrerend ‘zwarten’ genoemd, daarmee refererend aan hun donkere kenmerken zoals het haar en de ogen (Svirina 2007). Kaukasiërs migreren op grote schaal naar de Russische steden op zoek naar werk. De instroom van op dit moment 13 tot 14 miljoen arbeidsmigranten maakt Ruslands allochtone beroepsbevolking, na de Verenigde Staten, de op twee na grootste van de wereld (Berman 2013). Maar waar de immigranten in de Verenigde Staten grotendeels worden geaccepteerd, gebeurt dat in Rusland veel minder. Uit een opiniepeiling bleek dat 78% van de Russen ervan overtuigd is dat nieuwkomers de misdaadcijfers laten toenemen, banen inpikken (67%) en de Russische cultuur vernietigen (46%) (Levada 2013).
Figuur 1: percentage etnische vijandigheid of angst tegenover specifieke etnische groepen, geuit door etnische Russen in 2014. Bron: Gerber 2014.
Deze wijdverspreide xenofobie staat echter haaks op de behoeftes van de Russische economie. Ook Vladimir Poetin erkent dat migranten belangrijk zijn voor de ontwikkeling van de Russische economie en de krimpende bevolkingsgroei van Rusland compenseren. Arbeidsmigranten zijn daarnaast goedkope arbeidskrachten en bovendien bereid om de laagstbetaalde banen aan te nemen (Narizhnaya 2012). Migranten zijn kortom belangrijk voor een groot en sterk Rusland. Xenofobie keert zich echter tegen de overheid, omdat de heersende corrupte elite verantwoordelijk wordt gehouden voor de instroom van migranten omdat zij hen uitbuiten en zo van hen profiteren (Rogoza 2014).
De aard van het Russisch nationalisme is ingewikkeld en complex. Sinds de annexatie van de Krim domineert een imperiaal nationalistisch sentiment, wat zich uit in extra steun voor de overheid. Maar vreemdelingenhaat is vaak juist een voedingsbodem voor onvrede over de overheid. De Russische overheid voert aan de ene kant een imperiaal nationalistisch beleid en bevordert aan de andere kant zorgvuldig anti-immigrant stemmingen, ook om te voorkomen dat nationalistische groeperingen, met behulp van dezelfde tactiek aan macht zullen winnen. Met de opeenhoping van systematische problemen van de Russische economie is de verwachting dat de sociale spanningen zullen stijgen. Het is aannemelijk dat de Russische regering zal proberen om de oorzaak van deze ontevredenheid te herleiden naar partijen zoals het Westen, naar oligarchen en naar migranten. Het Russisch nationalisme kan daardoor in een nog diepere spagaat komen te zitten tussen imperialisme en xenofobie.
Door: Robbie Vinogradov (10627227)
Bronnenlijst
- Balmforth, T. (2013) Moscow police arrest 1,200 migrants after riots, The Guardian, 14 oktober 2013.
- Berman, I. (2013) Why Russia is growing more xenophobic, The Atlantic, 22 oktober 2013.
- Gerber, T. (2014). Beyond Putin? Nationalism and Xenophobia in Russian Public Opinion. The Washington Quarterly, 37(3), 113–134.
- Kholmogorov, E. (2012). Four signs of a Russian nationalist, Roesskij Obozrevatel, 20 oktober 2012.
- Levada. (2013). Russians on migration and ethnic tension. Moskou. (Beschikbaar op: http://www.levada.ru/05-11-2013/rossiyane-o-migratsii-i-mezhnatsionalnoi-napryazhennosti geraadpleegd op 11 november 2015).
- Narizhnaya, K. (2012) Russia’s xenophobia problem, The Global Post, 29 april 2012.
- NN. (2012) Russians favor immigration restrictions – poll. JRL Russia list, Moskou: Economy, Business, Investment, Trade, Race, Ethnic, Extremism, Xenophobia. (Beschikbaar op: http://russialist.org/russians-favor-immigration-restrictions-poll/ geraadpleegd op 12 november 2015).
- Rogoza, J. (2014) Russian nationalism: between imperialism and xenophobia, European View 13(1): 79-87.
- Svirina, E. (2007). Xenophobia and racism in Russia: how the Russian media portray “out-groups”. A directed research project. Washington: The Faculty of the public communication graduate program. (Beschikbaar op: http://www.american.edu/soc/communication/upload/07-Svirina.pdf geraadpleegd op 12 november 2015).
- Thomas R. (2014) Crimea – The Russian Nationalist Imperialism. The Atlas Society, 19 maart 2014.
Slavische Studies 