De Moskouse metro is met – naar schatting – negen miljoen passagiers per (werk)dag het drukste metronetwerk ter wereld.1 Dit aantal zou kunnen doen vermoeden dat het interieur van de metrostations van ondergeschikt belang is. Niets is echter minder waar. Als één van de belangrijkste prestigeprojecten van Stalin in de jaren dertig, is er enorm veel geld, mankracht en (architectonisch) denkwerk in de ondergrondse van Moskou gestoken. Om beter te begrijpen welke rol het aanleggen van de metro in communistisch Rusland had, zal ik proberen uit te leggen welke filosofische ideeën Stalin had bij de bouw van ‘zijn metro’ en hoe die ideeën terug te zien zijn in de vormgeving van de Moskouse metrostations.
De bouw van de Moskouse metro begon in 1931/1932 (verschillende bronnen23 noemen hier verschillende jaartallen). Het staat in ieder geval vast dat de aanleg van de metro een belangrijk onderdeel uitmaakte van Stalins eerste vijfjarenplan. Hierin stonden een aantal projecten die het openbare vervoer in Rusland zouden moeten vernieuwen in het kader van de industrialisering en modernisering van de Russische samenleving. Afgezien van de praktische functie van de metro, diende de aanleg van de metro ook belangrijke propagandadoeleinden. Het metronetwerk zou uitblinken op het gebied van techniek en architectuur en in recordtijd worden aangelegd; het zou derhalve dienen als ‘a permanent memorial to the heroic achievements of socialism’.4
Tot Stalin in de jaren dertig zijn plannen voor de aanleg van de metro ten uitvoer bracht, bestond er geen ondergronds transportnetwerk in Moskou. Stalin had dus volledig de vrije hand in het ontwerpen van ‘de ondergrondse wereld’. Hij gebruikte dit gegeven door de ondergrondse gangenstelsels en stations in te richten als een soort utopisch-communistische wereld. Passagiers zouden in Stalins ondergrondse hemel zien hoe de perfecte communistische samenleving er in de toekomst uit zou moeten zien. Om dit doel te bereiken pakte Stalin flink uit; marmer, goud, zilver en fresco’s in classicistische stijl zouden een ‘atmosphere of sacredness‘ moeten creeëren onder de Moskouse grond. De ‘classicistische afbeeldingen’ beeldden geen mythologische helden uit, maar moderne communistische helden – zoals Stalin zelf, zijn volgelingen, sovjetboeren, revolutionairen, of de metrostroevski (aanleggers van de metro).5
De zojuist beschreven ideologie achter Moskou’s metro is terug te zien in de bouwstijl- en decoraties van de ondergrondse gangen. Het socialistisch-realisme6 is te herkennen in het feit dat – voor het proletariaat begrijpbare – afbeeldingen van communistische helden worden gebruikt om een hoger ideologisch doel te bereiken. Afbeeldingen van Sovjethelden worden ingezet om de verheerlijking van de communistische Russische samenleving vorm te geven. De architectuur van de metro van Moskou is typisch een voorbeeld van Stalinistische architectuur, waarin veel (neo)classicistische elementen verwerkt zitten. In de metrostations van Moskou ziet men dat met name terug in de heroïsche muurschilderingen en de hoeveelheid (duur beklede) ornamenten.
Er zijn boeken vol geschreven over het ontstaan van de metro van Moskou. Omwille van de lengte van dit stuk heb ik de achtergrond ervan maar kort kunnen beschrijven. Een belangrijk verschil tussen het metronetwerk van Moskou en de westerse metronetwerken is dat de aanleg van de metrostations in Moskou niet alleen in de behoefte aan meer openbaar vervoer voorzag, maar ook een boodschap aan het Russische volk overbracht: het beeld van een perfecte communistische wereld.Tegenwoordig hebben de communistische schilderingen en ornamenten vooral historische- en niet zozeer ideologische waarde. Hoe het ook zij, het blijft raar om afbeeldingen te zien van Russische metropassagiers die met zijn allen naast Lenin op de volgende metro staan te wachten.
2 K.A. Livers, Constructing The Stalinist Body: Fictional Representations Of Corporeality In The Stalinist 1930s , Lexington Books (2004), p. 189.
3 D. Berdahl & M. Bunzl & M. Lampland, Altering States: Ethnographies of Transition in Eastern Europe and the Former Soviet Union, University of Michigan Press (2000), p. 20.
4 H. Rappaport, Joseph Stalin: A Biographical Companion, ABC-CLIO (1999), p. 187.
5 E. Dobrenko & E.Naiman, The Landscape Of Stalinism: the Art and Ideology of Soviet Space, University of Washington Press (2005), p. 118.
6 N. Rzhevsky, The Cambridge Companion to Modern Russian Culture, Cambridge University Press (1998), p. 235.
Slavische Studies 
Pingback: Time flies – Люси в России